Publikacja „Oświata i nauka na Kresach Wschodnich w XIX i XX wieku” pod reakcją Joanny Lusek, stanowi wynik współpracy między dwiema placówkami – Muzeum Górnośląskim w Bytomiu oraz Wydziałem Pedagogiczno-Artystycznym Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Poświęcona została problematyce rozwoju placówek edukacyjnych na wszystkich etapach kształcenia, funkcjonujących na Kresach Wschodnich, na przełomie wieków i prowadzonych z powodzeniem w okresie międzywojnia, ale także powojennym próbom kontynuacji zadań na polach dydaktycznym i wychowawczym, w kontekście ekspatriacji ludności (w tym kadry pedagogicznej szkół powszechnych, zawodowych i średnich oraz kadry akademickiej) i jej asymilacji w nowej rzeczywistości społeczno-politycznej. Książka doskonale wpisuje się w nurt badań kresowych, obecnych w pamięci społecznej (indywidualnej i zbiorowej) i współczesnym dyskursie naukowym. Stanowi odpowiedź na wciąż dostrzegalny niedostatek w przybliżaniu wielowątkowości historii Kresów Wschodnich, w odniesieniu do szeroko rozumianego dialogu międzypokoleniowego i międzykulturowego, mającego na celu zachowanie minionej rzeczywistości w pamięci oraz recepcji problematyki kresowej w świadomości kolejnych pokoleń. Książka jest niewątpliwie wypełnieniem białej plamy w historii oświaty polskiej i wychowania.
Książka składa ze „Wstępu” oraz czterech części, zatytułowanych kolejno „Szkolnictwo powszechne na Kresach Wschodnich”, „Szkolnictwo średnie i zawodowe na Kresach Wschodnich, Szkolnictwo wyższe a rozwój dyscyplin naukowych na Kresach Wschodnich” oraz „Szkolnictwo na Kresach Wschodnich – powojenne implikacje”, na które złożyło się łącznie osiemnaście artykułów. Niniejsza publikacja stanowi próbę komplementarnego połączenia dwu pojęć z zakresu szeroko pojętych nauk pedagogicznych – „oświata” i „nauka”. Pierwsze z nich obejmuje działania, mające na celu upowszechnienie wykształcenia na poziomach ogólnym i zawodowym, jak też realizację zadań o charakterze wychowawczym. Warunkują one rozwój człowieka w rozumieniu holistycznym, również na etapie wchodzenia w kulturę, poprzez rozumienie kontekstów historycznych. Nauka – drugi człon tytułu – była i jest nierozerwalnie związana z procesem kształcenia. Stanowi praktyczne i kreatywne zarazem wykorzystanie na poziomie wyższym wiedzy zdobytej w procesie kształcenia. Ten zaś nieodłącznie kojarzy się z placówkami, w których się proces ów odbywa – placówkami, tworzącymi wielopoziomowy – szkolny i pozaszkolny – system przygotowania do aktywnego życia w społeczeństwie i do pracy zawodowej. Struktura systemu kształcenia podlegała na przestrzeni wieków systematycznej specjalizacji. W odniesieniu do Kresów Wschodnich przełomu XIX i XX w. obejmowała szkoły powszechne, średnie, artystyczne i zawodowe, męskie i żeńskie, państwowe i prywatne oraz placówki akademickie. Wiele z nich doczekało się samodzielnych monografii. W niniejszym tomie przywołano kilka wzorcowych szkół średnich i zawodowych, m.in. gimnazjum (liceum) męskie w Krzemieńcu, gimnazjum męskie w Trembowli czy niepokalańskie szkoły żeńskie, jak również placówki akademickie – Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie czy Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie. Mieć należy również na uwadze, że do czasu włączenia terenów określanych dziś jako Kresy Wschodnie do odradzającego się państwa polskiego po I wojnie światowej, stanowiły one – nie tylko placówki wspomniane powyżej, ale również wiele innych – niekwestionowane ośrodki polskości i kształtowania postaw patriotycznych, w kontekście walki o szkołę narodową. Wspomnieć należy ponadto szereg instytucji, organizacji i stowarzyszeń, które zapewniały możliwość dokształcania i edukacji ustawicznej. W tomie omówiono m.in. działalność Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet czy Junackich Hufców Pracy. W poszczególnych artykułach wiele uwagi poświęcono również wysiłkowi jednostkowemu, pracy polskich społeczników, oświatowców, nauczycieli czy duchowieństwa, w walce o przywrócenie i podniesienie cywilizacyjne mieszkańców Kresów Wschodnich, a później w kultywowanie i propagowanie zarazem dobrych praktyk edukacyjnych na terenach Polski powojennej.
Zamierzona wieloaspektowość i interdyscyplinarność niniejszej publikacji pozwoliła na szerokie zaprezentowanie podjętej problematyki – tj. podkreślenie złożoności struktury systemu kształcenia i procesu tworzenia się i funkcjonowania szkół na Kresach Wschodnich na poszczególnych etapach kształcenia, w odniesieniu tak do ośrodków miejskich jak i wiejskich, czy wreszcie prób reaktywowania przedwojennych szkół w powojennych granicach państwa polskiego, jak również trudności związanych z wykonywaniem zawodu nauczyciela na ziemiach odzyskanych. Poszczególne artykuły dają ponadto rzetelny obraz skomplikowanych stosunków narodowościowych, światopoglądowych i kulturowych na Kresach Wschodnich, na przełomie XIX i XX wieku. Publikacja, mimo że współtworzona przez wielu autorów (pracowników placówek akademickich, instytutów badawczych, placówek muzealnych i czynnych nauczycieli), zawiera rozwijającą narrację w wymiarach historycznym, politycznym, kulturowym i socjologicznym, którą uzupełnia bogaty materiał źródłowy, w postaci fotografii, dokumentów osobistych czy map poglądowych.